Istniejące współcześnie biblioteki muszą się ciągle zmieniać i dostosowywać do rozwijającego się świata i społeczeństwa. Dziś rola bibliotek sprowadza się nie tylko do udostępniania książek, muszą stawać się one nowoczesnymi centrami generującymi i udostępniającymi informację, gdyż to ona jest obecnie najbardziej poszukiwana w celach samorozwojowych i edukacyjnych.
Jeszcze w połowie XVIII w. publiczne udostępniane zbiorów było nielicznym chlubnym wyjątkiem prywatnych właścicieli pokaźnych bibliotek.
Za ojców założycieli pierwszej w Polsce publicznej biblioteki uważa się Andrzeja Stanisława i Józefa Andrzeja Załuskich. W 1747 r. po połączeniu swych zbiorów w pałacu Daniłowiczowskim w Warszawie otworzyli dla publiczności jedną z największych bibliotek ówczesnej Europy. Liczyła sobie przeszło 200 tys. tomów.
W 1774 r. przejęta została przez państwo i powierzona Komisji Edukacji Narodowej. Jej pierwszym kustoszem został członek Komisji – Ignacy Potocki. Od 1780 na mocy uchwały sejmu otrzymała pierwszy w Polsce egzemplarz obowiązkowy. W 1794 r. jej zbiory liczyły już ok. 400 tys. druków, 20 tys. rękopisów, ponad 40 tys. sztychów, przeważała książka polska.
Biblioteka stanowiła ośrodek życia kulturalnego i naukowego. Stanowiła doskonały warsztat pracy dla ówczesnych uczonych. Była też szkołą zawodowego bibliotekarstwa. Józef A. Załuski, który osobiście kierował biblioteką był wytrawnym znawcą książek i namiętnym bibliofilem. Na podstawie zbiorów opracował niemal kompletną wielotomową bibliografię narodową – pierwszą w naszych dziejach pt. „Bibliotheca Polona Magna Universalis”. Monumentalne dzieło pozostające jedynie w rękopisie spłonęło po powstaniu Warszawskim w 1944 roku wraz z innymi pracami Józefa Załuskiego oraz katalogami biblioteki.
Biblioteka Załuskich przestała istnieć w 1795 roku. W ramach akcji represyjnych po upadku powstania kościuszkowskiego zbiory wywiezione zostały na rozkaz Katarzyny II do Petersburga, gdzie zasiliły Cesarską Bibliotekę Publiczną oraz inne książnice rosyjskiego. Połowa zbiorów nie dotarła na miejsce. Część książek zwrócona Polsce na mocy traktatu ryskiego z 1921 r. (30%), została zniszczona podczas II wojny światowej. Obecnie zachowały się tylko szczątki, głównie w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego oraz Narodowej w Warszawie. Ocenia się że uratowano tylko ok. 20 tys. druków i 2000 rękopisów, czyli niewielki fragment wspaniałej niegdyś kolekcji.
Pomimo że los tak strasznie się obszedł z Biblioteką Załuskich idea biblioteki narodowej udostępniającej swe zbiory narodowi żyła w czasach zaborów a także po odzyskaniu państwowości. W 1907 powstaje Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy a w 1928 Biblioteka Narodowa, które odwołują się do chlubnej tradycji Biblioteki Załuskich, zbierającej i udostępniającej swe zbiory.
Bibliografia:
Bieńkowska B.: Książka na przestrzeni dziejów. Warszawa 2005
Bieńkowska B., Chamerska H.: Zarys dziejów książki. Warszawa 1987
